خودپنداره تحصیلی و تاثیر آن در موفقیت دانش‌آموزان

خودپنداره یکی از اصطلاحات مهم روانشناسی است و به تصویری که هر فرد از خودش دارد، گفته می‌شود. خودپنداره ممکن است مثبت یا منفی باشد و به صورت مستقیم روی رفتار، اعمال، احساسات و اعتماد به نفس فرد تاثیر دارد. در این مطلب قرار است در مورد معنای خودپنداره، چیستی خودپنداره تحصیلی و تاثیری که روی موفقیت و یا عدم موفقیت دانش‌آموزان دارد، صحبت کنیم؛ در ادامه همراه ما باشید.

 خودپنداره تحصیلی یک مفهوم مهم در روانشناسی تحصیلی است که به ارزش‌گذاری فرد برای خود در زمینه‌های تحصیلی مختلف اطلاق می‌شود. این مفهوم نقش مهمی در پیشرفت و انگیزش تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجوها دارد و شامل بعدهای مختلفی مثل خودپنداره ریاضی، خودپنداره زبان، خودپنداره علوم و سایر دروس است.

 

خودپنداره چیست؟

همانطور که گفته شد، خودپنداره یکی از مفاهیم مهم در روانشناسی است. به گفتۀ کارل راجرز، «خود» جزء محوری شخصیت هر فرد است که با تعامل با اجتماع رشد می‌کند و هدف نهایی آن رسیدن به ثبات است. تجربیات گذشته، نظرات دیگران و اهداف آینده مواردی هستند که باعث شکل گرفتن خودپنداره می‌شوند. این مفهوم یک نظام پویایی است که با اعتقادات، ارزش‌ها، استعدادها و توانایی‌های هر فرد رابطه دارند و به صورت مستقیم روی مسیری که فرد در زندگی در پیش می‌گیرد تاثیر دارد.

خودپنداره تاثیر بسزایی بر سلامت روانی، اعتمادبه‌نفس، رضایت از زندگی و عملکرد فرد دارد. فردی که خودپنداره‌ مثبت داشته باشد، خود را با تمام محدودیت‌ها، نقاط ضعف و قوت می‌پذیرد و احساس ارزشمندی و توانمندی دارد. در سمت مقابل فردی که خودپندارۀ منفی داشته باشد، خود را بی‌ارزش، ناتوان و بی‌لیاقت می‌بیند.

بیشتر بخوانید: 6 راه برای اینکه هر یک از فرزندان شما احساس خاص بودن کنند

خودپنداره چندین جنبه دارد؛ اما معمولا در سه دسته عمدۀ زیر تقسیم می‌شود:

• خود پنداره فیزیکی (برخوردهای فرد با بدن خود)
• خود پنداره اجتماعی (برخوردهای فرد با دیگران)
• خودپنداره شخصی (برخوردهای فرد با خصوصیات شخصی خود)

هر کدام از این جنبه‌ها ممکن است با سایر جنبه‌ها هم‌خوانی یا ناسازگاری داشته باشد.

خودپنداره تحصیلی چیست؟

حال با مقدمه‌ای که در مورد مفهوم اصلی خودپنداره گفتیم، بهتر است در مورد خودپنداره تحصیلی هم صحبت کنیم. خودپنداره تحصیلی یک مفهوم مهم در روانشناسی تحصیلی است که به ارزش‌گذاری فرد برای خود در زمینه‌های تحصیلی مختلف اطلاق می‌شود. این مفهوم نقش مهمی در پیشرفت و انگیزش تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجوها دارد و شامل بعدهای مختلفی مثل خودپنداره ریاضی، خودپنداره زبان، خودپنداره علوم و سایر دروس است. این مفهوم تحت تاثیر عوامل متفاوتی مثل بازخورد معلم‌ها، نظرات هم سن‌و‌سال‌ها، نتایج امتحانات، جنسیت و سبک فرزندپروری والدین گسترش پیدا می‌کند. دیدگاه‌های نظری مختلفی هم مانند دیدگاه کارل راجرز، دیدگاه ابراهام مزلو، دیدگاه آلفرد آدلر و دیدگاه کوپر اسمیت در این باره وجود دارد؛ اما به صورت کلی مفاهیم پایه در مورد خودپنداره تحصیلی به شرح زیر است:

• چندبعدی بودن خودپنداره تحصیلی: این مفهوم به معنی این است که خودپنداره تحصیلی هر فرد در هر درس یا زمینه تحصیلی متفاوت است و هر کدام از آن‌ها تحت تاثیر عوامل مختلفی هستند. برای مثال ممکن است یک دانش‌آموز در درس ریاضی خودپنداره بالایی داشته باشد، اما خودپنداره او در درس زبان پایین باشد.
• انگیزش تحصیلی و خودپنداره تحصیلی: براساس این مفهوم خودپنداره تحصیلی و انگیزشی هر فرد با هم یک رابطه دوطرفه دارند. برای مثال اگر فردی خودپنداره تحصیلی بالاتری داشته باشد، انگیزش تحصیلی وی نیز بالاتر خواهد بود و پشتکار و تلاش بیشتری هم دارد.
• خودکارآمدی تحصیلی و خودپنداره تحصیلی: این مفهوم به باور فرد در قابلیت‌های خود برای انجام چالش‌ها و کسب موفقیت در زمینه‌های تحصیلی اطلاق می‌شود. خودکارآمدی تحصیلی در واقع نوعی از خودپنداره تحصیلی است که روی عملکرد فرد در شرایط خاص تاکید دارد. در واقع خودپنداره تحصیلی، نظر فرد درباره قابلیت‌های کلی خود است و خودکارآمدی تحصیلی هم نظر فرد درباره قابلیت‌های خاصی است که در شرایط خاص ممکن است به آن‌ها نیاز داشته باشد.

بیشتر بخوانید: اختلال یادگیری خواندن در کودکان؛ هر آنچه که والدین باید بدانند

راه‌های تقویت خودپنداره تحصیلی

شما می‌توانید از طریق روش‌های زیر خودپنداره تحصیلی خودتان را به شکل چشمگیری تقویت کنید و خودپنداره منفی خودتان را به خودپنداره مثبت تبدیل کنید:

• تشویق و تقویت خود: شما باید به خودتان اعتماد داشته باشید و به توانایی‌ها و استعدادهای خودتان افتخار کنید. زمانی که چالش‌های تحصیلی را با موفقیت پشت سر می‌گذارید برای خودتان یک جایزه در نظر بگیرید. همچنین زمانی هم که با شکست یا عدم موفقیت روبرو می‌شوید خودتان را سرزنش نکنید و از آن به عنوان یک فرصت برای یادگیری و رشد بیشتر استفاده کنید.
• بازخورد مثبت دریافت کنید: از معلم‌ها، همکلاسی‌ها، دوستان و خانواده خودتان بخواهید که نظرات و ارزیابی‌های سازنده‌ای را درباره عملکرد و پیشرفت تحصیلی به شما بدهند. بازخورد مثبت باعث افزایش اعتمادبه‌نفس، انگیزش و احساس رضایت خواهد شد و خودپنداره تحصیلی شما را بهبود می‌بخشد.
• اهداف قابل دسترس و چالش برانگیز تعیین کنید: اهداف تحصیلی مناسب و مشخصی برای خودتان تعیین کنید که نه خیلی آسان و نه خیلی دشوار باشند. اهدافی که تعیین می‌کنید باید با سطح توانایی، علاقه و نظام ارزش شما همگام باشند. همچنین باید بتوانید برای دستیابی به این اهداف برنامه‌ریزی کنید و استراتژی و راهبردهای مناسبی برای خودتان تعیین نمایید. پاسخگو بودن به خود و دیگران درباره پروسه و نتایج چالش‌برانگیز شما را به سمت چالش‌های جدیدتر حرکت خواهند داد.
• فعالانه در فعالیت‌های آموزشی شرکت کنید: سعی کنید در کلاس حضور فعالی داشته باشید. سوالاتی که در ذهن دارید را بپرسید. در گروه‌های کلاسی به یکدیگر کمک کنید، نظرات دیگران را گوش کنید و نظرات خودتان را هم با آن‌ها به اشتراک بگذارید.

با رعایت کردن این نکات می‌توانید خودپنداره تحصیلی خودتان را به شکل قابل توجهی تقویت کنید و آن را از یک خودپنداره منفی به یک خودپنداره مثبت تبدیل نمایید.

پرسش‌نامه خودپنداره تحصیلی

پرسش‌نامه خودپنداره تحصیلی یک ابزار روان‌سنجی است که برای سنجش ارزش‌گذاری فرد برای خود در زمینه‌های مختلف تحصیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این پرسش‌نامه در سال ۱۳۷۲ توسط دکتر علیرضا دلاور طراحی و ساخته شد. این پرسش‌نامه شامل ۴۰ سوال است و پاسخ‌های آن براساس طیف لیکرت (از کاملا مخالفم تا کاملا موافقم) نمره‌گذاری می‌شود. پرسش‌نامه خودپنداره تحصیلی تک‌مولفه‌ای است و فقط خودپنداره تحصیلی کلی فرد را مورد سنجش قرار می‌دهد. مجموع نمراتی که هر فرد در این پرسش‌نامه به دست می‌آورد، نشان‌دهنده خودپنداره تحصیلی اوست. هرچقدر که نمرۀ فرد بالاتر باشد، خودپنداره تحصیلی او نیز بالاتر است. برای تجزیه‌و‌تحلیل نتایج پرسش‌نامه نیز از روش‌های آماری مختلفی مثل تحلیل عاملی، تحلیل همبستگی، تحلیل واریانس و رگرسیون استفاده می‌شود.

بیشتر بخوانید: 7 روش آموزش کودکانی که نیازی به بهترین بودن ندارند

نقش خودپندارگی دانش‌آموزان در موفقیت تحصیلی

خودپنداره یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر یادگیری و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز است و همان‌طور که اشاره کردیم، به ارزش‌گذاری فرد برای خود در زمینه‌های مختلف، خودپنداره گفته می‌شود. خودپنداره تحصیلی نیز یکی دیگر از انواع خاص خودپنداره است که به ارزش‌گذاری فرد در زمینه‌های تحصیلی مختلف مانند ریاضی، زبان، علوم و سایر دروس اطلاق می‌شود. خودپندارگی رابطۀ مستقیم و دوطرفه‌ای با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد؛ یعنی پیشرفت تحصیلی می‌تواند خودپنداره تحصیلی را افزایش دهد. در سمت مقابل خودپنداره تحصیلی هم می‌تواند باعث پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان شود. به عبارت دیگر زمانی که دانش‌آموز نمرۀ بالایی می‌گیرد و می‌تواند چالش‌های تحصیلی را با موفقیت پشت سر بگذارد، خودپنداره تحصیلی وی بالاتر می‌شود. زمانی هم که خود پنداره فرد بالاتر برود، انگیزه، پشت‌کار و تلاش او بیشتر خواهد شد که در نهایت به پیشرفت تحصیلی فرد منجر می‌شود.

در نظر داشته باشید که خودپنداره تحصیلی یک مفهوم چندبعدی است. یک دانش‌آموز ممکن است در یک درس یا زمینۀ تحصیلی خودپنداره بالایی داشته باشد و به همین خاطر نمرات وی در آن درس نیز بیشتر خواهد بود اما در درس دیگری ممکن است خودپنداره تحصیلی ضعیف‌تر و نمرات پایین‌تری داشته باشد. عوامل مختلفی مثل عوامل فردی (مثل جنسیت، سطح هوش و سبک فکر کردن) و عوامل اجتماعی (مثل بازخوردهای اطرافیان) ممکن است روی تقویت یا ضعیف شدن خودپنداره فرد تاثیر بگذارند.

سخن نهایی

خودپنداره تحصیلی یکی از مفاهیم بسیار مهم در مورد روانشناسی تحصیلی است که ارزش‌گذاری فرد برای خود در زمینه‌های تحصیلی مختلف اطلاق می‌شود. همانطور که گفته شد، خودپنداره تحصیلی و پیشرفت تحصیلی با هم رابطه مستقیم دارند و می‌توانند روی هم تاثیر بگذارند. همچنین خودپنداره تحصیلی تحت تاثیر عوامل مختلفی مثل عوامل فردی و اجتماعی قرار دارد و هر کدام از این موارد می‌توانند روی تقویت یا ضعف خودپنداره تاثیرگذار باشند.

1. چه عواملی بر خودپنداره تحصیلی فرد تاثیر می‌گذارند؟
2. چطور می‌توان نتایج خودپنداره تحصیلی را تجزیه و تحلیل کرد؟
3. خودپنداره تحصیلی چندبعدی است یا یک بعدی؟

1. چه عواملی بر خودپنداره تحصیلی فرد تاثیر می‌گذارند؟

   
   
   خودپنداره تحصیلی تحت تاثیر عوامل مختلفی مثل عوامل فردی (جنسیت، سطح هوش، سبک تفکر)، عوامل اجتماعی (بازخوردهای هم‌کلاسی‌ها، معلم‌ها و والدین) و عوامل محیطی (نظام آموزشی، منابع آموزشی، شرایط کلاسی) است و هرکدام می‌توانند روی پنداره کلی فرد از خود تاثیر بگذارند.
   

2. چطور می‌توان نتایج خودپنداره تحصیلی را تجزیه و تحلیل کرد؟

   
   
   برای تفسیر و تحلیل نتایج پرسش‌نامه خودپنداره تحصیلی می‌توان از روش‌های آماری مختلفی مثل تحلیل همبستگی، تحلیل عاملی، تحلیل واریانس و تحلیل رگرسیون استفاده کرد.
   

3. خودپنداره تحصیلی چندبعدی است یا یک بعدی؟

   
   
   خودپنداره تحصیلی چند بعدی است و شامل خودپنداره ریاضی، علوم، زبان و سایر دروس است.
   

نویسنده مطلب : محمد خزائی