کودکان از چه چیزهایی می ‌ترسند؟

لطفا چشمانتان را ببندید و اولین خاطره خود از شنیدن صدای رعدوبرق را در ذهنتان تجسم کنید؛ قابل حدس است که احتمالا بعد از شنیدن این صدای مخوف، پشت کاناپه و یا در کمد لباس خود مخفی شده‌اید تا بر ترس خود غلبه کنید. اگر در آرشیو خاطرات خود ترس از رعدوبرق را نیافتید، به ترس و واهمه خود از لحظه جدایی از مادر در هنگام رفتن به مهدکودک فکر کنید. ترس از جدایی را یقینا همه ما یکبار در عمرمان تجربه کرده‌ایم.

 ترس سومین و اساسی‌ترین احساسی است که بعد از تولد آن را تجربه می‌کنیم. احساس ترس کودکان علی‌رغم ناخوشایند بودنش بزرگ‌ترین نشانه از درک و آگاهی آن‌ها از این دنیا است. ترس‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا در هنگام مواجهه با بخش‌های ناامن این دنیا محتاط‌تر عمل کنند؛ بنابراین می‌توان احساس ترس کودکان را ضامن بقای آن‌ها دانست.

 

ترس در هر سنی شکلی متفاوت به خود می‌گیرد. به عبارتی در تمام عمر ما تنها چیزی که مشترک است، احساس ترس از ناشناخته‌هاست. اما شکل ترس در هر سنی به دلایل مختلف از جمله بلوغ فکری، تغییر پیدا می‌کند. غریزه طبیعی والدین اجازه نمی‌دهد که کودکان ترس‌ها را تجربه کنند و یا حتی راجع به آن‌ها صحبت کنند. «این که ترس ندارد، آرام باش، من کنارت هستم.» این سه جمله مهم‌ترین ابزار والدین برای رها کردن فرزندان از احساس ترس است. همین سه ابزار اشتباه را باید دلیل اصلی نهادینه شدن ترس‌ها در وجود افراد دانست. ما در این مقاله قصد داریم با ارائه محتوایی درست از ترس‌ کودکان ابتدا نگرشی صحیح را در ذهن والدین ایجاد کنیم و سپس آن‌ها را مجهز به جعبه ابزاری کاربردی و اصولی نماییم تا فرزندان را در هنگام مواجهه با ترس به بهترین شکل ممکن یاری کنند.

ترس‌های طبیعی در سنین مختلف

همان‌طور که گفته شد، ترس‌ها با تولد آغاز می‌شوند و تقریبا نمی‌توان برای آن‌ها پایانی در نظر گرفت. تفاوتی هم ندارد که ما در خانواده پولدار باشیم یا بی‌پول، در مدارس دولتی درس خوانده باشیم یا مدارس غیر دولتی، در شهر زندگی کنیم یا روستا، ترس‌ها بخش جدایی‌ناپذیر شخصیت ما هستند. در هر دوره سنی چیزی برای ترسیدن وجود دارد. بنابراین می‌توان احساس ترس را احساسی دائمی و مادام‌العمر دانست. تنها شکل و نوع ترس کودکان است که تغییر پیدا می‌کند. در ادامه به بررسی انواع ترس کودکان در دوره‌های سنی مختلف می‌پردازیم.

ترس‌های رایج در نوزادی (تولد تا دو سالگی)

• ترس از جدایی از والدین
• ترس از افراد غریبه
• ترس از صدای بلند
• ترس از حیوانات
• ترس از تغییر در محیط

ترس‌های رایج در سن قبل از دبستان (2 تا 7 سالگی)

• ترس از تنها ماندن در خانه
• ترس از موجودات فوق طبیعی و خیالی مثل هیولا، ارواح و جادوگر
• ترس از تاریکی و تنها خوابیدن در اتاق
• ترس از رعدوبرق
• ترس از صدمات بدنی و بیمار شدن

ترس‌های رایج در سن دبستان (7 تا 12 سالگی)

• ترس از امتحانات و آزمون‌ها
• ترس از عملکرد تحصیلی ضعیف
• ترس از مرگ

ترس‌های رایج در نوجوانی (12سال به بالا)

• ترس از آینده
• ترس از پیامدهای سیاسی
• ترس از حوادث و بلایای طبیعی
• ترس از ویژگی‌های ظاهری که توسط دیگران مورد تمسخر قرار گیرد (مثل جوش‌های صورت)

علت ترس‌ها در سن نوزادی

انواع ترس در نوزادی هر کدام ریشه و دلایل مربوط به خودش را دارد که در ادامه به توضیح هر کدام می‌پردازیم:

ترس از جدایی

اگر مامان برود و دیگر برنگردد چه؟ این جمله‌ای است که در ذهن نوزاد دوساله به هنگام جدایی از مادر مثل تیک‌تاک ساعت تکرار می‌شود. ترس از جدایی بهایی است که نوزادان در ازای شناخت اطرافیان و کسب استقلال بیشتر می‌پردازند. نوزادان تا شش‌ماهگی قادر به تشخیص افراد نیستند. اما از شش ماه بعد با لبخند گوشه لب خود، به اطرافیان می‌فهمانند که هیچ‌کسی نمی‌تواند برای آن‌ها جای پدر و مادر را بگیرید. همین شناخت تازه از جهان موجب می‌شود تا نوزاد در هنگام جدا شدن از والدین ترسی عمیق را تجربه کند و این ترس و واهمه را به‌واسطه اشک‌ها و گریه‌های پی‌درپی با دیگران به اشتراک بگذارد.

بیشتر بدانید: حیوانات خانگی چه نقش تربیتی‌ای در زندگی کودکان ما دارند؟

ترس از غریبه‌ها

تصور کنید که نوزاد شما از هیچ شخص غریبه‌ای ترس به دلش راه نمی‌داد و به محض دیدن لبخند یک شخص به آغوش او پناه می‌برد. قطعا هر روز با دردسرهای عظیمی دست‌و‌پنجه نرم می‌کردید. بنابراین از این ترس کودکان هم می‌توان به عنوان یک ترس کاملا طبیعی یاد کرد.

ترس از صدای بلند

سیستم عصبی کودکان در نوزادی آنقدر پیشرفته نیست که بتواند هر محرک حسی را دریافت کند و واکنشی مناسب به آن محرک داشته باشد. همین امر موجب می‌شود تا کودک با شنیدن صدایی با بسامد بالا واکنش نشان دهد و نشانه‌هایی از ترس را در رفتار خود ابراز کند. صداهایی مثل رعدوبرق، پرت شدن اشیا، صدای جاروبرقی، وسایل برقی و یا حتی صدای سیفون توالت می‌تواند موجب ترس نوزادان شود.user

ترس از حیوانات

حیوانات از همان چیزهای ناشناخته در دنیای ذهنی کودک است که می‌تواند بذر ترس و اضطراب را در دل کودک بکارد. بنابراین باید واکنش نشان دادن به حیوانات را از جمله نشانه‌ها در ترس کودکان دانست.

ترس از تغییر در محیط

نظم در دنیای بیرون برای نوزاد بسیار اهمیت دارد. به همین دلیل تغییر خانه، تغییر مراقب و حتی تغییر شکل ظاهری یکی از والدین می‌تواند منجر به احساس ترس کودکان شود.

تنظیم و مدیریت ترس‌ها در سن نوزادی

تا به اینجا انواع ترس در نوزادی را بررسی کردیم و حالا باید بدانیم، نحوه برخورد با این ترس‌ها چطور باید باشد:

با اضطراب جدایی چه باید کرد؟

• ترس از جدایی بخشی از فرآیند طبیعی رشد نوزادان است. بنابراین اگر علائم ترس و اضطراب از جدایی را در نوزاد خود مشاهده نکرده‌اید، لازم است که کمی نگران شوید.
• از ناگهانی و مخفیانه ترک کردن کودک جدا خودداری کنید. این راه‌حل در کوتاه‌مدت ممکن است جواب دهد اما در گذر زمان تیشه‌ای بر ریشه رابطه شما با فرزندتان خواهد بود. مهم‌ترین پیامد آن هم بی‌اعتمادی کودک به شما خواهد بود.
• قبل از ترک کردن کودک او را سرگرم یک فعالیت لذت‌بخش بکنید و او را برای مدت کوتاهی در این فعالیت همراهی کنید.
• همیشه یک برنامه مشخص برای خداحافظی از او داشته باشید و در هنگام ترک کردن یک عبارت مشخص شبیه بر اینکه «من زیاد تنهایت نمی‌گذارم و خیلی زود پیش تو برمی‌گردم» را استفاده کنید.
• در نهایت فرزند خود را به یک مراقب آشنا و قابل اطمینان بسپارید و از تغییر دادن مراقب خودداری کنید.

با ترس از غریبه چه باید کرد؟

• به کودک خود فرصت دهید و تربیت سالم را قربانی خوش‌آمدن یا نیامدن اطرافیان خود نکنید.
• خودتان می‌توانید بهترین الگو باشید؛ در هنگام روبروشدن با افراد تعامل دوستانه و صمیمی را با رفتار خود برای کودک به نمایش بگذارید.
• بازی‌ها و سرگرمی‌های موردعلاقه کودک را با دیگران با اشتراک بگذارید تا از آن در جهت ایجاد رابطه صمیمانه استفاده نمایند.

با ترس از صدای بلند چه باید کرد؟

• در ابتدا محیطی امن برای نوزادان فراهم کنید.
• در هنگام مواجهه با صدای بلند به آن‌ها اطمینان‌بخشی دهید که کنارشان هستید.
• با افزایش سن راجع‌به این موضوعات با کودک خود بحث و گفت‌وگو داشته باشید تا از نهادینه شدن ترس کودکان در بزرگسالی جلوگیری کنید.

با ترس از حیوانات چه باید کرد؟

• اجازه ترسیدن و ابراز صادقانه ترس را به کودک بدهید. بسیاری از والدین با گفتن جمله مگر سگ ترس دارد یا از چی گربه می‌ترسی؟ سعی در خاموش کردن هیجانات سالم و طبیعی کودک دارند. همین جملات می‌تواند پایان‌دهنده یک ارتباط امن، صمیمانه و صادقانه بین شما و فرزندتان باشد. اجازه دهید کودک راجع به ترس‌هایش با شما صحبت کنید و به او اطمینان دهید که این ترس‌ها کاملا طبیعی هستند. (می‌توانید از خاطرات خوفناک خود در کودکی هم برای تایید بیشتر ترس کودکان استفاده کنید)
• فرزند خود را از طریق کتاب، انیمیشن و نمایش با حیوانات مختلف آشنا کنید.
• موقعیت‌هایی را کودک از حیوانات می‌ترسد شناسایی کنید. گاهی شناسایی این موقعیت‌ها و دلایل ترس کودکان از حیوانات می‌تواند بهترین سرنخ برای آشتی او با دنیای حیوانات باشد.
• کودک را به شکل تدریجی با ترس‌هایش روبه‌رو سازید. (مثلا ابتدا عکس حیوانات را در کتاب به او نشان دهید، بعد این ارتباط را به صفحه تلویزیون بکشانید، در گام بعدی ارتباط صمیمانه با حیوانات را از سگ خانه همسایه آغاز کنید و اگر آمادگی لازم را در کودک خود مشاهده کردید، او را به حیوانات نزدیک کنید)

با ترس از تغییر محیط چه باید کرد؟

مهم‎‌ترین تکلیف والدین در سن تولد تا دو سالگی نوزاد، ایجاد امنیت است. این تنها وظیفه‌ای است که زنجیر اتصال نوزاد را با دنیای بیرون از رحم فراهم می‌کند. والدین می‌توانند با ثابت‌ نگاه داشتن تمام محرک‌های بیرونی در محیط این تکلیف مهم و اساسی را به بهترین نحو ممکن انجام دهند و به میزان قابل توجهی ترس کودکان در این حوزه را مدیریت کنند.

بیشتر بدانید: بررسی مسئله استقلال نوجوانان و نقش والدین در آن

علت ترس‌ها در سن قبل از دبستان

با افزایش سن نوع ترس در کودکان تغییر می‌کند؛ در ادامه با انواع ترس در سن قبل از دبستان آشنا می‌شویم:

ترس از تنها ماندن در خانه

معمولا کودکان از تنها ماندن در خانه می‌ترسند و در بسیاری از موارد این احساس ترس کودکان با عوامل مختلفی نظیر داشتن تجربیات ناگوار، ترس از هیولا و موجودات فراطبیعی همراه می‌شود. زندگی امروزی والدین را ناچار می‌کند تا کودک را برای ساعاتی در خانه تنها بگذارند. اما باید به این نکته مهم توجه داشت که کودکان تا قبل از 8 سال توانایی تنها ماندن در خانه را ندارند.

ترس از موجودات فوق طبیعی و خیالی مثل هیولا، ارواح و جادوگر

قوه تخیل کودک در این دوره سنی بیش از هر زمان دیگری فعال است. همین امر موجب می‌شود تا از هر سایه و یا صدایی داستانی مخوف در ذهن خود بسازد. تصوراتی شبیه بر اینکه هیولایی درون کمد است یا سایه جادوگری روی دیوار که می‌تواند با یک اشاره او را ناپدید کند، قوت روزانه ذهن کودک است.

ترس از تاریکی و تنها خوابیدن در اتاق

کودک زمانی که تاریکی و روشنایی را تشخیص می‌دهد، از اینکه نمی‌تواند محیط را به شکل شفاف و دقیق در تاریکی ببیند احساس ترس می‌کند. عوامل مختلفی در ترس کودکان از تنها خوابیدن دخالت دارند؛ عواملی همچون اختلاف والدین با هم، آزار و اذیت جسمی و جنسی کودک در محیط بیرون از خانه و موجودات خیالی می‌توانند به ترس کودکان از تنها خوابیدن دامن بزنند.

ترس از صدمات بدنی و بیمار شدن

با رشد کودک و دگرگونی بلوغ شناختی، ترس از آسیب دیدن و بیمار شدن خود یا اطرافیان در وجود کودک ریشه می‌دواند. کودکان متوجه این موضوع می‌شوند که ممکن است محرک‌هایی در محیط بیرون وجود داشته باشد که منجر به ایجاد آسیب و صدمه به سلامت جسمانی افراد شود. اخیرا شاهد موجی از ترس کودکان در رابطه با ویروس کرونا بودیم که بسیاری از والدین را روانه مراکز مشاوره کرد.

تنظیم و مدیریت ترس‌ها در سن قبل از دبستان

حالا که با ترس‌های سنین قبل از دبستان آشنا شدیم، نحوه برخورد با هر کدام را باید بدانیم:

با ترس از موجودات فوق‌ طبیعی چه باید کرد؟

• قبل از هر چیزی از ترساندن کودک با موجودات خیالی پرهیز کنید. اغلب والدین برای داشتن مداخله سریع و رهایی لحظه‌ای از جیغ‌وداد کودک او را از موجوداتی مثل غول و هیولا می‌ترسانند تا آرام شود. اما غافل از این هستند که ترس کودکان از این موجودات خیالی برای همیشه در ذهن و جان آن‌ها نهادینه می‌شود.
• ترس از موجودات خیالی را در کودک جدی بگیرید. گفتن این جمله که این موجودات واقعی نیستند و تو نباید بترسی دردی را دوا نمی‌کند.
• با ترس‌های او همراه شوید و با کودک در محیط کاوش کنید تا از نبود هیولا و جادوگر مطمئن شوید. (مثلا با او زیر تخت، داخل کمد و یا پشت پرده را نگاه کنید تا به او ثابت کنید که هیچ هیولایی وجود ندارد)
• ترس‌ کودکان را به کمک بازی بهتر می‌توانید مدیریت کنید؛ مثلا برگه‌ای با این عنوان که توقف هر هیولایی در این مکان ممنوع است روی در اتاق او نصب کنید. یا روی یک بطری کاغذی با عنوان هیولاکش بچسبانید و بطری را با آب پر کنید تا کودک در هنگام ترس با فشار دادن این اسپری هیولا را از محیط پاک کند.
• در نهایت سعی کنید با افزایش سن و رشد شناختی کودک اطلاعات واقعی را در اختیار او قرار دهید.

با ترس از تاریکی و تنها خوابیدن چه باید کرد؟

• این را بدانید که مناسب‌ترین سن برای جدا کردن اتاق خواب کودک سه تا چهارسالگی است. یعنی درست زمانی که کودک قادر به کنترل و مدیریت ترس از جدایی خود از والدین است.
• برای کودک خود از طریق داستان و نمایش توضیح دهید که چه اتفاقی قرار است بیفتد و چرا باید او در اتاق مخصوص خود بخوابد.
• به شکل تدریجی محل خواب کودک را از خود جدا کنید.
• ساعت خواب و جدایی را با برنامه مشخص و لذت‌بخشی مثل خواندن قصه، انجام یک بازی کوتاه و استفاده از آغوش و گفتن شب بخیر همراه کنید.
• دکوراسیون اتاق خواب کودک را با سلیقه خود او انتخاب کنید و در هنگام خواب از یک چراغ خواب برای روشنایی اتاق استفاده کنید.
• در رفتار خود قاطعیت به خرج دهید. (کافی است تنها یک شب کوتاه بیایید و اجازه دهید کودک کنار شما بخوابد. آن وقت است که باید تمام این مسیر را دوباره از اول طی کنید)

بیشتر بدانید: فرزندان ما و دوستان خوب، فرزندان ما و دوستان بد!

با ترس از بیماری چه باید کرد؟

• اجازه دهید کودک راجع به ترس و نگرانی خود با شما صحبت کند.
• از اطمینان‌دهی بی‌جا و بیش از اندازه خودداری کنید.
• راجع به بیماری (مثلا کرونا) اطلاعات کاملا واقعی دهید و سعی کنید با مقایسه کردن آن با آنفولانزا از حجم اضطراب و ترس کودکان بکاهید.
• روش‌های انتقال بیماری یا عوامل ایجادکننده آسیب و صدمه را با کودکان مرور کنید.
• روش‌های مراقبت از ایمنی و سلامتی خود را در اختیار کودکان قرار دهید و بارها به بهانه‌های مختلف این روش‌ها را تمرین کنید.
• از پیگیری اخبار جلوی کودکان و ایجاد جو مضطرب و متشنج در خانه جلوگیری کنید.

علت ترس‌ها در سن دبستان

حال به سن بالاتر یعنی دوران مدرسه و دبستان رسیدم که فرد با ترس‌های جدید مواجه می‌شود:

ترس از آزمون‌ها و داشتن عملکرد تحصیلی ضعیف

«تا نگفتم برگه را برنگردانید»، این رعب‌آمیزترین جمله‌ای است که در سال‌های شیرین کودکی از زبان معلم و مدیر شنیده‌ایم. همین یک جمله کم تلفات نداده است. بسیاری از افراد به دلیل ترس و واهمه از امتحان دچار حملات عصبی شدند و یا تصمیم به ترک تحصیل گرفته‌اند. اضطراب امتحان و ترس از پاسخ ندادن به سوالات جلوی تخته حاصل ترکیب مجموعه عوامل مختلفی است. نداشتن اعتمادبه‌نفس، ترس از شکست، نداشتن برنامه‌ریزی و مطالعه منظم، سرزنش و شماتت والدین، فرزندپروری سخت‌گیرانه والدین، سخت‌گیری‌های معلم، ارائه سوالات مبهم و دشوار و جو رقابتی در کلاس درس می‌تواند نقشی تاثیرگذار در اضطراب‌ و ترس کودکان از امتحان و درس و مدرسه داشته باشد.

ترس از مرگ

کودکان تا قبل از پنج‌سالگی هیچ درکی از مرگ ندارند. اما با ورود به دبستان این مفهوم از شکل خام و ناپختگی خود خارج می‌شود و با صورت درست و دقیق در ذهن کودک جاخوش می‌کند. دیدن مرگ اطرافیان یا از دست دادن عزیزی در خانواده می‌تواند به ترس کودکان از مرگ، دامن بزند.

تنظیم و مدیریت ترس ها در سن دبستان

حال برای ترس‌های دوران دبستان فرد چه کارهایی باید کرد؟ گونه می‌توان هر کدام از آن‌ها را مدیریت کرد؟ این سوال را جداگانه برای انواع ترس بررسی می‌کنیم:

با ترس از امتحان چه باید کرد؟

• علت این ترس و اضطراب را ریشه‌یابی‌ کنید تا با کار کردن روی علت‌ها و نشانه‌ها بهترین نتیجه را دریافت نمایید.
• نقاط مثبت و توانمندی‌های کودک را ببینید و به کمک نقاشی یا نوشتن روی کاغذ جلوی چشمان او قرار دهید.
• از سخت‌گیری‌ها و قواعد و ضوابط سخت‌گیرانه خود کم کنید.
• توانایی‌ها و استعداد کودک خود را بشناسید و انتظارات خود از او را با ظرفیت‌هایش تطابق دهید.
• از مقایسه کردن و یا ایجاد جو رقابتی در خانه پرهیز کنید.
• روش‌های آرام‌سازی مثل مدیتیشن، تنفس عمیق و آرام‌سازی عضلانی را به او آموزش دهید و بارها با هم در خانه به شکل عملی آن را تمرین کنید.

با ترس از مرگ چه باید کرد؟

• مانند تمام ترس‌های دیگر، درمان این ترس کودکان هم با پذیرش احساسات کودک و ایجاد باب گفت‌و‌گو با آن‌ها آغاز می‌شود. با کودک راجع‌به مرگ از طریق داستان و نمایش و قصه صحبت کنید و اجازه دهید در فضایی امن و بدون قضاوت و سرزنش از احساسات و افکار خود با شما صحبت کند.
• از حمایت‌های افراطی جلوگیری کنید. بسیاری از والدین با دیدن اولین نشانه ترس کودکان از مرگ کار و زندگی را تعطیل می‌کنند و لحظه‌ای فرزند خود را به حال خودش رها نمی‌کنند تا مبادا نگرانی به دلش راه دهد. این حمایت‌های افراطی نه تنها ترس از مرگ را درمان نمی‌کند که موجب وابستگی شدید کودک به والدین می‌شود.

توصیه‌های کلی به والدین

• مدیریت کردن ترس‌ کودکان زمان می‌برد. پس صبر و حوصله به خرج دهید و از واکنش‌های آنی خودداری نمایید.
• به جای اینکه مدام در حال آرام کردن کودک باشید به او خودتنظیمی یاد دهید و کمک کنید در آرامش دادن به خود مستقل عمل کند. (یادتان باشد شما همیشه کنار کودک نخواهید بود)
• از مسخره کردن، شوخی کردن و یا بازگو کردن ترس‌ کودکان در جمع خودداری کنید.
• از ترساندن کودک برای تربیت او بپرهیزید.
• متناسب با سن کودک اطلاعات و آگاهی او را از طریق بازی، داستان، نمایش و قصه افزایش دهید. (ترس کودکان در بسیاری از موارد، ریشه در نداشتن آگاهی و شناخت کافی از موضوعات دارد)
• خودتان الگوی مناسبی باشید (طبق نظریه بندورا ترس کودکان از طریق یادگیری مشاهده‌ای آموخته می‌شوند. بنابراین لازم است ابتدا والدین روی ترس‌ها و اضطراب خود کار کنند).
• کودک را از تماشای فیلم و انیمیشن ترسناک محروم کنید.

جمع‌بندی

ترس‌ها بخش جدایی‌ناپذیر شخصیت ما هستند. در جایی که تلاش می‌کنیم تا ترس‌های خود را در هفت قفل و کلید پنهان کنیم، درست همان لحظه است که بذر ترس به درختی تنومند تبدیل می‌شود و در تمام بخش‌های زندگی‌مان ریشه می‌دواند. بهترین اقدام برای درمان ترس‌ها، مواجهه شدن با آن‌ها و پیدا کردن راهی عاقلانه و سالم برای مدیریت هر چه بهتر ترس‌هاست. از آنجایی که ریشه بسیاری از ترس‌ها به کودکی ما برمی‌گردد و درمان آن‌ها در بزرگسالی کاری دشوار و سخت است، برآن شدیم تا با ارائه مقاله‌ای، گامی موثر در جهت درمان موثر ترس‌ کودکان برداشته باشیم. تجربیات شما در مورد مواجهه موثر با ترس‌ کودکان می‌تواند به کامل شدن هر چه بهتر مطالب ما کمک کند.

منابع

• کتاب روانشناسی رشد از لورابرگ
• کتاب روانشناسی رشد ترجمه خویی‌نژاد
• سایت childmind.org
• سایت kidshealth.org
• سایت betterhealth.vic.gov.au
• سایت heysigmund.com
• سایت chetor.com
• سایت entekhabeno.com
• سایت heysigmund.com
• سایت oviro.com
• سایت pezeshkekhoob.com