گنجینه‌ای از دانش؛ زندگی و دستاوردهای زکریای رازی

محمدبن زکریای رازی

 در جایی در کتاب تاریخی بیهقی نوشته شده «مرد آن است که پس از مرگ نامش زنده ماند» و محمدبن زکریای رازی مردی است که سالیان بسیار پس از خاموشی‌اش، نامش همچنان زنده است و آفتاب خرد و آگاهی‌اش غروب نکرده است. طبیب و فیلسوف نام‌آوری که به کیمیاگری نیز مشغول بود و چراغ دانشوری‌اش هرگز خاموش نشد. رازی در سال ۲۴۴ خورشیدی در ری به دنیا آمد. در جوانی به موسیقی و ادبیات مشغول بود و در سال‌های بعد زندگی‌اش به ریاضی، نجوم، کیمیاگری و طبابت نیز روی آورد. به همین دلیل به او لقب دانشمند «همه‌چیزدان» داده‌اند. رازی به کم‌خوابی شهرت داشت. تا آنجا که هر کاری می‌کرد تا سنگینی خواب از چشمانش گرفته شود و زمان بیشتری مشغول تحقیق و مطالعه باشد. برای او گشت‌و‌گذار در وادی علم تا آخرین دم زندگی ادامه داشت و هر سال عاشقانه‌تر و شیفته‌تر از پیش می‌خواند و تجربه می‌کرد. با آن همه سماجت در فراگیری خرد و دانش، چشمانش هر روز کم‌سوتر می‌شد و قدرت بینایی‌اش را از دست می‌داد. در سال‌های آخر از زندگی پرثمرش، چشم‌هایش آب آوردند و بیماری تنش را نحیف و رنجور نمود. او که خود پایان عمرش را نزدیک می‌دید، دست از درمان کشید و تصمیم گرفت تا آخرین نفس، مشغول یادگرفتن و بهره‌برداری از بساط گسترده علم و دانش باشد.

آثار به‌یادگارمانده از زکریای رازی

زکریای رازی در طول شصت سال عمر ارزشمندش، بیش از یکصد و هشتاد رساله علمی نوشت. در برخی منابع نوشته شده است که از این نابغه گرانقدر بیش از دویست و سی اثر تالیفی به جا مانده است. آثار باقی‌مانده از او بیانگر این نکته‌اند که رازی نمی‌خواست در هیچ عرصه‌ای چشم‌وگوش بسته، تنها تعالیم گذشتگان را بپذیرد. می‌خواست که به شیوه‌ خود پژوهش و تجربه کند و آیندگان را از اندوخته‌های ارزشمندش بهره‌مند سازد. خدمت بزرگی که این جست‌وجوگر نترس به نسل‌های پس از خود نمود، خارج از توان تمام شاهان و قدرتمندان تاریخ بود.

زکریای رازی در عرصه‌های گوناگونی تحقیق و پژوهش می‌کرد. او که ابتدا عود می‌نواخت و گاهی نیز شعر می‌سرود، کم‌کم به سراغ ریاضیات و کیمیاگری رفت و خیلی زود سر از پزشکی و طبابت نیز درآورد. دو اثر معروف او «طب الحاوی» و «منصوری» سالیان بسیار از مهم‌ترین مراجع و منابع موثق پزشکی محسوب می‌شدند. نگارش کتاب الحاوی حدود پانزده سال به طول انجامید. این کتاب حجیم‌ترین کتاب رازی است و تمام انواع بیماری‌ها و روش‌های درمانی آنها را در بردارد. طب الحاوی در بیست جلد قطور منبع موثق علمی و پزشکی دانشمندان سرتاسر جهان بود.

کتاب «من لایحضره الطبیب» درباره علت بیماری‌ها و شرایط درمان آنها بود. این کتاب به نیت سهولت در دسترسی همگان به مطالب علمی نوشته شده بود. در کتاب «منافع الأغذیه و مضارها» نیز به موادغذایی و خواص و مضرات آنها پرداخته بود. تعداد مقالات و مکتوبات رازی در حوزه بیماری‌ها و قابلیت مسری بودن آنها، انبوه است هرچند که در میان عامه مردم بیشتر به‌عنوان کاشف الکل شهرت دارد و معمولاً سایر دستاوردهای علمی‌اش در سایه این کشف بزرگ، چندان دیده نشده است.

زکریای رازی و کشف الکل

ممکن است این سوال برای شما نیز پیش آمده باشد که مگر الکل در هزاره‌های پیش از رازی مورداستفاده قرار نمی‌گرفت؟ و یا چرا رازی را کاشف چیزی می‌دانند که پیش‌تر شناخته‌شده بود؟ دسترسی مردم به الکل پیش از رازی صرفاً برای تخمیر مواد قندی بود. رازی از طریق تقطیر شراب به مایعی دست پیدا کرد که الکل خالص بود. کشف شگفت او خدمت بزرگی به دنیای علم پزشکی کرد. او از الکل و فتیله دوطرفه برای درمان بیماران خود استفاده می‌کرد. 

بطور کلی در علم شیمی به هر ماده‌ای که مولکول هیدروکسیل داشته باشد، الکل می‌گویند. این مولکول از یک اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن درست شده است. با پیوند کووالانسی این دو اتم به مولکول هیدروکسیل می‌رسیم. الکل مایعی بی‌رنگ، فرار و بودار است و به صورت طبیعی از تخمیر مواد قندی‌ای حاصل می‌شود که کربن خود را از دست داده‌اند.

علاوه بر الکل، زکریای رازی نخستین کسی است که از نارنج اسید سیتریک به دست آورد. همچنین از سوزاندن زرنیخ، اکسید آرسنیک یا مرگ موش فراهم کرد. ممکن است این سوال نیز مطرح شود که زرنیخ چیست؟ زرنیخ نوعی کانی سمی و کمیاب است که در گذشته به‌عنوان سم حشرات کاربرد داشت و در تاریخ باستان نیز برای زهرآلود کردن نوک نیزه و تیر بکار می‌رفت. بی‌شک دستاوردهای علمی رازی به این موارد محدود نمی‌شوند، ولی از آنجا که در این نوشتار مجال پرداختن به آنها فراهم نیست، لاجرم از پرداختن به سایر موارد صرفنظر می‌کنیم. 

سایر دستاوردهای علمی رازی

زکریای رازی پایه‌گذار شیمی نوین است. در واقع تحصیل شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد و توانست آثار ارزشمندی از خود ثبت نماید. عمده‌ترین آنها تقسیم‌بندی مواد به دو دسته فلز و شبه‌فلز بود.

رازی از نخستین کسانی است که به نقش اصلی تغذیه در سلامت و درمان بیماری‌ها پرداخت. جهات اشتها، غذاهای سالم، پرهیزهای غذایی، مسمومیت‌ها، ورزش و هضم غذاها از مواردی بودند که به‌طور دقیق و مشخص به آنها پرداخت. او معتقد بود که بیماری‌ها را باید تا جای ممکن با غذاها مداوا کرد. استفاده از داروهای مرکب مضر است و درصورت استفاده از دارو، بهتر است که به داروهای ساده و مفرد بسنده نمود.

زکریای رازی اولین کسی است که توانست بین آبله و سرخک تفاوت قائل شود. او به نشانه‌های این بیماری‌ها و قابلیت مسری بودن‌شان پرداخت و علاوه‌برآن، روش‌های درمانی و مراقبتی را نیز شرح داد. رازی پزشکی عالی‌قدر بود. او طبابت و پزشکی را در بغداد آموخت و در این حوزه آنقدر شهرت و اعتبار به دست آورد که زبانزد خاص و عام شد.

زکریای رازی و ابعاد فلسفی زندگی او

 با آنکه بعد فلسفی زندگی رازی به اندازه بعد پزشکی‌اش اهمیت ندارد، اما در این حوزه نیز آرا و نظرات قابل‌توجهی ارائه داده است. او در فلسفه بر خردگرایی و تجربه‌گرایی اصرار داشت و در این‌خصوص بیشتر به فلسفه سقراط متمایل بود تا سایر فیلسوفان مطرح آن دوران. بر طبق جهان‌بینی رازی، عقلانیت همواره در اولویت امور است و تنها کلامی اعتبار دارد که به‌لحاظ عقلانی قابل‌قبول باشد. در برخی مکتوبات به این نکته اشاره شده است که او در حوزه فلسفه شاگرد ابوالعباس ایرانشهری بود و این احتمال می‌رود که عقاید هندی ایرانشهری در معاشرت با رازی به او نیز منتقل شده باشد. به‌هرحال این موضوع چندان اعتباری ندارد زیرا منبع قابل‌اعتمادی پیرامون آن در دست نیست.

روزهای پایانی زندگی رازی و مرگ

 زکریای رازی در سال‌های پایانی زندگی پربارش به دلیل تماس مداوم با مواد شیمیایی و بخارات متصاعد از آنها، بینایی چشم‌هایش را از دست داد. بعد از مدتی از ادامه روند درمان نیز امتناع نمود زیرا دانسته بود که درمان چندان توفیقی ندارد و سرانجام در سال سیصد و چهار خورشیدی دار فانی را وداع گفت. مکان اصلی آرامگاه رازی ناشناخته است، اما برخی آن را به شهر ری نسبت داده‌اند. در ایران، برای بزرگداشت او، روز پنجم شهریور را روز داروساز نام‌گذاری کرده‌اند تا نام بلندآوازه‌اش پس از مرگ زنده بماند.