گام به گام درس دوم علوم پایه چهارم دبستان

در گام به گام درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان با عنوان «مخلوط‌ها در زندگی» با یکی از موضوعات جالب و کاربردی دنیای اطراف‌مان آشنا می‌شویم؛ اینکه مواد مختلف چطور با هم ترکیب می‌شوند و چطور می‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد. این مفاهیم نه‌تنها در کتاب؛ بلکه در زندگی روزمره‌ی همه ما وجود دارند؛ از نوشیدنی‌هایی مثل شربت و آب‌نمک گرفته تا خاکی که روی آن راه می‌رویم یا هوایی که تنفس می‌کنیم.

در این درس با مخلوط‌های همگن و ناهمگن آشنا می‌شویم، تفاوت آن‌ها را در زندگی روزمره می‌بینیم و یاد می‌گیریم با روش‌هایی مثل الک‌کردن، صاف‌کردن و تبخیر، اجزای آن‌ها را جدا کنیم. همه‌چیز از تجربه‌های ساده‌ای مثل درست‌کردن شربت یا جدا‌کردن برنج و نخود شروع می‌شود و قدم‌به‌قدم به ما کمک می‌کند تا بهتر بفهمیم دنیای اطراف‌مان چطور ساخته شده است.

جواب سوالات فعالیت صفحه 6 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

مقداری ماسه و چند عدد مهره و تیله را در یک ظرف دردار بریزید و تکان دهید.

با نوک مداد، چند سوراخ ریز در ته لیوان ایجاد کنید.

پیش‌بینی کنید اگر مواد درون ظرف را در لیوان بریزید، چه اتفاقی می‌افتد؟

جواب: اگر مواد درون ظرف را در لیوانی که ته آن چند سوراخ ریز دارد بریزیم، ذرات ریز ماسه از سوراخ‌ها عبور می‌کنند و به بیرون می‌ریزند، اما مهره‌ها و تیله‌ها به دلیل بزرگ‌تر بودن اندازه‌شان داخل لیوان می‌مانند.

در واقع با این کار می‌توانیم ذرات کوچک را از ذرات بزرگ‌تر جدا کنیم. این روش همان الک‌کردن است که برای جداسازی مواد با اندازه‌های مختلف به‌کار می‌رود.

اکنون لیوان را در یک بشقاب بگذارید و مواد درون ظرف را در لیوان بریزید.

لیوان را به آرامی تکان دهید؛ چه مشاهده می‌کنید؟

جواب: وقتی مواد را در لیوان می‌ریزیم و آن را آرام تکان می‌دهیم، ذرات ریز ماسه از سوراخ‌های ته لیوان عبور کرده و در بشقاب جمع می‌شوند. اما مهره‌ها و تیله‌ها به دلیل اندازه بزرگ‌تر، داخل لیوان می‌مانند و از سوراخ‌ها رد نمی‌شوند.

این آزمایش نشان می‌دهد که با استفاده از روش الک‌کردن می‌توان اجزای یک مخلوط را بر اساس اندازه‌ی ذرات از هم جدا کرد.

آیا احمد به همین روش می‌تواند شکرها را از نخودچی‌ها جدا کند؟

جواب: بله؛ احمد می‌تواند با استفاده از همین روش، یعنی الک‌کردن، شکرها را از نخودچی‌ها جدا کند؛ چون شکر دانه‌های ریزتری دارد و از سوراخ‌های الک عبور می‌کند، ولی نخودچی‌ها بزرگ‌تر هستند و در الک می‌مانند. این روش برای جداکردن مواد با اندازه‌های متفاوت بسیار مناسب است.

آیا پس از جداشدن دانه‌های شکر از نخودچی‌ها، شکل آنها تغییر می‌کند؟

جواب: خیر؛ پس از جدا شدن دانه‌های شکر از نخودچی‌ها، شکل هیچ‌کدام تغییر نمی‌کند. آن‌ها فقط از هم جدا می‌شوند ولی ویژگی‌ها و شکل ظاهری‌شان ثابت می‌ماند؛ چون در این روش، فقط جدا‌سازی فیزیکی انجام می‌شود، نه تغییر در ماهیت یا ساختار مواد.

جواب سوالات صفحه 7 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

مخلوطی از آنها را درست می‌کنید. آیا می‌توان سبزی‌ها را در این مخلوط از هم تشخیص داد؟

جواب: بله.

آیا مواد این مخلوط را به آسانی می‌توانید از هم جدا کنید؟

جواب: بله.

از مخلوط سبزی، تربچه‎ای را جدا کنید آیا رنگ و شکل آن تفاوت می‌کند؟

جواب: خیر.

جواب سوالات صفحه 7 گفت‌وگو کنید درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

در هر یک از مخلوط‌های روبه‌رو چه‌ چیزهایی وجود دارد؟

جواب: در مخلوط بلوک‌های ساختمان بازی، قطعه‌هایی با رنگ‌ها، شکل‌ها و اندازه‌های مختلف وجود دارد که بچه‌ها با آن‌ها ساختمان یا سازه می‌سازند.

در مخلوط بادام، فندق، گردو و پسته هم چند نوع آجیل با شکل و اندازه متفاوت کنار هم قرار گرفته‌اند. این دو مورد نمونه‌ای از مخلوط‌های ناهمگن هستند، چون اجزای آن‌ها به‌راحتی قابل تشخیص‌اند.

در هر یک از این مخلوط‌ها، مواد چه حالتی دارند؟

جواب: در هر دو مخلوط، یعنی هم بلوک‌های ساختمان بازی و هم ترکیب بادام، فندق، گردو و پسته، تمام مواد به حالت جامد هستند و با هم یک مخلوط جامد در جامد را تشکیل می‌دهند. این یعنی اجزای مختلف، همگی جامدند ولی با هم ترکیب شده‌اند، بدون اینکه ویژگی‌های خود را از دست بدهند.

جواب سوالات صفحه 7 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

مخلوط‌های بالا نمونه‌هایی از مخلوط چند ماده‌ی جامد را نشان می‌دهند که یک‌نواخت نیستند. چند نمونه‌ دیگر از این نوع مخلوط‌ها را که می شناسید، نام ببرید.

جواب: نمونه‌هایی از مخلوط جامد در جامد شامل عدس و برنج، نخود و لوبیا، شن و سنگ‌ریزه، و مداد رنگی‌های مختلف در یک جعبه هستند.

مخلوط‌ها همیشه از چند ماده‌ی جامد تشکیل نمی‌شوند. در شکل‌های زیر چند نوع از مخلوط‌ها را مشاهده می‌کنید.

جواب سوالات صفحه 8 فکر کنید درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

در هر یک از شکل‌های صفحه قبل چه موادی باهم مخلوط شده‌اند؟

با بیان چند مثال دیگر جدول زیر را پر کنید.

جواب سوالات صفحه 8 فعالیت درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

درون سه لیوان که قبلا آنها را شماره‌گذاری کرده‌اید، تا نیمه آب بریزید.

در لیوان شماره‌ (1) سه حبه قند و در لیوان شماره‌ (2) سه قاشق روغن مایع بریزید و آنها را هم بزنید.

در لیوان شماره‌ (3) سه قاشق گچ یا آرد بریزید و آن را هم بزنید؛ چه اتفاقی می‌افتد؟

• جواب: لیوان شماره 1 (قند): قند در آب حل می‌شود و ناپدید می‌شود؛ محلولی شفاف به‌دست می‌آید.
• لیوان شماره 2 (روغن): روغن با آب مخلوط نمی‌شود و روی سطح آب شناور می‌ماند؛ دو مایع جدا از هم دیده می‌شوند.
• لیوان شماره 3 (گچ یا آرد): ذرات گچ یا آرد به‌طور کامل در آب حل نمی‌شوند و ته‌نشین می‌شوند؛ محلول حالت کدر پیدا می‌کند.

این آزمایش نشان می‌دهد که همه‌ی مواد با آب به یک شکل ترکیب نمی‌شوند؛ بعضی حل می‌شوند، بعضی جدا می‌مانند و بعضی ته‌نشین می‌شوند.

مشاهده‌های خود را در جدول زیر بنویسید.

از این فعالیت چه نتیجه‌ای میگیرید؟

جواب: نتیجه می‌گیریم که مواد مختلف وقتی با آب مخلوط می‌شوند، رفتارهای متفاوتی دارند؛

برخی مانند قند در آب حل می‌شوند و محلول شفاف به‌وجود می‌آورند،

برخی مثل روغن با آب مخلوط نمی‌شوند و روی آب می‌مانند،

و برخی مانند گچ یا آرد در آب حل نمی‌شوند و پس از مدتی ته‌نشین می‌شوند.

بنابراین، نوع ماده و ویژگی‌های آن تعیین می‌کند که مخلوط چگونه تشکیل شود.

جواب سوال فکر کنید صفحه 9 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

در نمونه‌های زیر، مخلوط‌های یک‌نواخت را مشخص کنید. دلیل خود را بیان کنید.

جواب:

شربت:

مخلوطی ناهمگن (غیر یک‌نواخت) است و ممکن است مواد آن ته‌نشین شوند.

زعفران دم‌کرده و صاف شده: همگن (یک‌نواخت) و شفاف

آب و نمک: یک‌نواخت (شفاف)

جواب سوالات صفحه 9 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

برای تهیه چای شیرین، می‌توانیم نبات، شکر یا پودر قند را در چای حل کنیم. پیش‌بینی کنید که کدام‌یک بهتر و سریع‌تر در آب حل می‌شود؟

جواب: پیش‌بینی می‌شود که پودر قند سریع‌تر و بهتر در چای حل می‌شود؛

زیرا اندازه ذرات آن خیلی ریزتر از شکر و نبات است و هرچه ذرات کوچک‌تر باشند، سریع‌تر در آب حل می‌شوند.

بعداز آن، شکر سریع‌تر از نبات حل می‌شود و نبات که تکه‌های بزرگ‌تری دارد، بیشتر زمان می‌برد تا کاملا در چای حل شود.

جواب سوالات فعالیت صفحه 10 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

درون سه لیوان که قبلا شماره گذاری کرده‌اید،تا نیمه آب معمولی بریزید.

سه شاخه نبات تقریبا با جرم برابر، بردارید. یکی از آنها را خرد کنید و دیگری را در هاون بکوبید تا پودر شود.

شاخه نبات دیگر را در لیوان شماره (1) بیندازید. زمان سنج را روشن کنید و هم زمان مایع را هم بزنید تا نبات کاملا حل شود. زمان لازم برای حل‌شدن شاخه نبات را در جدول زیر بنویسید.

مرحله‌ 3 را با خرده نبات و پودر نبات تکرار کنید.

در کدام حالت، نبات سریع‌تر در آب حل می‌شود؟

جواب: پودر نبات سریع‌تر از بقیه در آب حل می‌شود؛ چون ذرات آن ریزتر هستند و سطح تماس بیشتری با آب دارند.

بعداز آن، خرده نبات نسبتا سریع‌تر از شاخه نبات حل می‌شود.

شاخه نبات به‌دلیل بزرگ‌بودن قطعه‌ها، دیرتر از بقیه در آب حل می‌شود.

از این آزمایش چه نتیجه‌ای می‌گیرید؟

جواب: نتیجه می‌گیریم که هرچه اندازه ذرات یک ماده کوچک‌تر باشد، سریع‌تر در آب حل می‌شود.

یعنی پودر مواد به دلیل داشتن سطح تماس بیشتر با آب، زودتر از قطعه‌های بزرگ حل می‌شود.

بنابراین، ریزبودن ذرات در سرعت حل‌شدن آن‌ها نقش مهمی دارد.

جواب سوالات فعالیت صفحه 11 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

در یک لیوان، تا نیمه آب سرد بریزید.

 دو قاشق چای خوری شکر به آب لیوان اضافه کنید و زمان‌سنج را روشن کنید.

مخلوط آب و شکر را با قاشق هم بزنید تا شکر به طور کامل حل شود. زمانی را که برای حل‌شدن شکر لازم است، یادداشت کنید.

همین آزمایش را با آب نیم گرم و داغ‌ تکرار کنید و مشاهده‌های خود را در جدول زیر بنویسید.

نتایج را روی نمودار ستونی زیر رسم کنید.

شکر در کدام آب سریع تر حل می‌ شود؟

جواب: در آب داغ سریع‌تر حل می‌شود

از این فعالیت چه نتیجه‌ای می‌گیرید؟

جواب: می‌توان نتیجه گرفت که آب گرم باعث می‌شود مواد سریع‌تر در آن حل و پخش شوند، چون گرما حرکت ذرات را افزایش می‌دهد و روند حل‌شدن را تندتر می‌کند.

جواب سوال فکرکنید صفحه 12 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

برای تهیه‌ سریع یک لیوان شیرعسل خنک، چه راه‌هایی پیشنهاد می‌کنید؟

جواب: برای تهیه‌ سریع شیرعسل خنک می‌توان ابتدا عسل را در مقدار کمی شیر گرم حل کرد تا راحت‌تر مخلوط شود، سپس باقی شیر سرد را به آن اضافه کرد. همچنین می‌توان در پایان چند قالب یخ داخل لیوان انداخت تا نوشیدنی سریع‌تر خنک شود.

این روش باعث می‌شود عسل راحت‌تر در شیر حل شود و مخلوط سریع‌تر آماده شود.

جواب سوالات فعالیت صفحه 12 و 13 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

 با ماژیک روی دو لیوان حروف (آ) و (ب) را بنویسید.

 در لیوان (آ) یک قاشق نمک، یک قاشق ماسه و تا نیمه‌ آن آب بریزید. مخلوط را کاملا هم بزنید.

 اکنون کدام ماده در این مخلوط دیده نمی‌شود؟

جواب: نمک (چون در آب حل شده و ناپدید شده است)

اکنون، مانند شکل، روی لیوان (ب) پارچه‌ای توری و نازک (یا کاغذ صافی) بگذارید و کش را دور آن بیندازید.

مخلوط درون لیوان (آ) را روی صافی بریزید؛ چه اتفاقی می‌افتد؟

جواب: وقتی مخلوط را روی صافی می‌ریزیم، آب و نمک حل‌شده از صافی عبور می‌کند و وارد لیوان (ب) می‌شوند، ولی ماسه که در آب حل نمی‌شود، روی صافی می‌ماند.

این آزمایش نشان می‌دهد که با استفاده از صافی می‌توان مواد حل‌نشده مانند ماسه را از محلول جدا کرد، اما موادی که در آب حل شده‌اند (مثل نمک)، از صافی عبور می‌کنند و جدا نمی‌شوند.

کدام ماده را با روش صاف‌کردن جدا کردید؟

جواب: با روش صاف‌کردن، ماسه را از مخلوط جدا کردیم؛ چون در آب حل نمی‌شود و روی صافی می‌ماند.

چند قطره از مخلوط آب و نمک لیوان (ب) را روی یک ورقه‌ نازک آلومینیومی بچکانید و صبر کنید تا آب آن بخار شود.

پیش‌بینی کنید که چه اتفاقی می‌افتد؟

نتایج را در جدول زیر بنویسید.

جواب سوال گفت‌وگو صفحه 13 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

ما هر روز مواد مختلفی را از هم جدا می‌کنیم. درباره‌ تصویرهای زیر گفت‌وگو کنید.

جواب: در خانه کارهای زیادی انجام می‌دهیم که در آن‌ها مواد مختلف را از هم جدا می‌کنیم؛ مثل وقتی که برنج و آب را با آبکش از هم جدا می‌کنیم، یا موقع شستن سبزی که گل و لای آن را با آبکش جدا می‌کنیم.

همچنین برای جداکردن آب ماست از کیسه نخی استفاده می‌کنیم یا تفاله‌ی چای را با چای‌صاف‌کن از چای جدا می‌کنیم. این‌ها نمونه‌هایی از جداکردن مواد با روش‌های ساده و کاربردی در خانه هستند.

جواب سوال جمع‌آوری اطلاعات صفحه 13 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

نمک خوراکی را چگونه تهیه می‌کنند؟ در این باره اطلاعات جمع‌آوری کنید و به کلاس گزارش دهید.

جواب: نمک خوراکی معمولا از آب دریا یا معدن‌های نمک به‌دست می‌آید. در روش سنتی، آب شور دریا را در حوضچه‌هایی پهن و کم‌عمق می‌ریزند و منتظر می‌مانند تا گرمای خورشید آب را تبخیر کند. پس از تبخیر کامل آب، بلورهای نمک روی زمین می‌مانند.

در روش دیگر، نمک را از سنگ‌های نمک در معدن‌ها استخراج می‌کنند. این سنگ‌ها را آسیاب می‌کنند، ناخالصی‌های آن را جدا می‌سازند و در نهایت به صورت نمک خوراکی تصفیه‌شده به بازار عرضه می‌کنند.

جواب فکر کنید صفحه 14 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

برای جداسازی اجزای هر یک از مخلوط‌ها، از کدام‌یک از صافی‌های زیر می‌توان استفاده کرد؟

جواب: برای جداکردن تفاله‌ی چای از چای می‌توان از چای‌صاف‌کن، برای جداکردن آرد یا گِل از آب از پارچه نازک یا کاغذ صافی، و برای جداکردن شن و ماسه از الک استفاده کرد.

جواب سوال صفحه 14 درس دوم  علوم پایه چهارم دبستان

شما برای استفاده‌ی درست از مخلوط‌ها و محلول‌ها چه پیشنهادهایی دارید؟

جواب: برای استفاده‌ درست از مخلوط‌ها و محلول‌ها بهتر است همیشه برچسب مواد را قبل از استفاده بخوانیم، آن‌ها را در جای مناسب و دور از دسترس کودکان نگه‌داری کنیم، از ترکیب‌کردن مواد شیمیایی ناآشنا با یکدیگر خودداری کنیم، و هنگام استفاده از محلول‌ها مانند سفیدکننده یا شوینده‌ها از دستکش استفاده کنیم. همچنین نباید هیچ ماده‌ ناشناخته‌ای را بچشیم یا بو کنیم، چون ممکن است خطرناک باشد.

سخن پایانی

در این گام به گام سعی کردیم تمام فعالیت‌ها، گفت‌وگوها و فکر کنیدهای درس دوم با عنوان «مخلوط‌ها در زندگی» را به زبان ساده و دقیق بررسی کنیم تا یادگیری این مفاهیم برای دانش‌آموزان پایه چهارم، هم راحت‌تر و هم شیرین‌تر شود. شناخت مخلوط‌ها، تفاوت آن‌ها، روش‌های جداسازی و کاربردشان در زندگی روزمره، پایه‌ای مهم برای درک بهتر علوم در سال‌های آینده است.

امیدواریم این گام به گام درس دوم علوم پایه چهارم دبستان هم برای دانش‌آموزان و هم برای والدینی که در کنار فرزندانشان یادگیری را همراهی می‌کنند، مفید و قابل استفاده بوده باشد. اگر با دقت تمرین‌ها را بررسی و در خانه تکرار کنید، مفاهیم علمی برایتان کاملا قابل فهم و ماندگار خواهند شد.