ریشه فوبیا در کودکان و نحوه درمان آن

تصور کنید قرار است فرزند پنج‌ساله‌تان را با یک مهمانی کوچک غافلگیر کنید. با همین هدف جاروبرقی را روشن می‌کنید تا سروشکل منظمی به خانه ببخشید. اما به محض روشن شدن جاروبرقی صدای جیغ و فریاد فرزندتان است که تمام فضای خانه را در برگرفته است. احتمالا در این موقعیت متعجب می‌شوید و هم‌زمان هزار فکر دور سرتان می‌چرخد. اما از شما می‌خواهیم خونسردی خود را حفظ کرده و کمی از وقتتان را به ما دهید تا با کمک هم این رفتار عجیب را در کودکان موشکافی کرده و بهترین راه‌حل را در برخورد با آن برگزینیم.

این مدل از رفتارهای نامتعارف در روان‌شناسی با عنوان فوبیا در کودکان شناخته می‌شود. فوبیا را می‌توان نوعی شدید از ترس‌ها دانست که منجر به بروز اختلال در بخش‌های مختلف زندگی می‌شود. همان‌طور که می‌دانید ترس سومین و اساسی‌ترین هیجانی است که وجود آن در زندگی، برای بقای ما الزامی است. به عبارتی ترس‌ها بخشی طبیعی در زندگی هستند که به ما کمک می‌کنند تا سازگاری خود را با موقعیت‌های مختلف حفظ کنیم. در شرایطی که ترس‌ها از دایره کنترل ما خارج شوند و با منابع ترس همخوانی نداشته باشند، تبدیل به فوبیایی غول‌آسا می‌شوند که خواب و خوراک را بر ما حرام می‌کنند. به میزانی که ترس‌ها در زندگی مهم و اثربخش هستند، به همان میزان فوبیا در انواع مختلف قادر است عملکرد ما در بخش‌های متعدد زندگی را مختل سازد. نکته حائز اهمیت در فوبیا این است که گذر زمان هیچ کمکی به از بین رفتن و درمان شدن این اختلال نمی‌کند. بنابراین اگر نشانه‌ها و علائم فوبیا در کودکان را مشاهده کردید، نادیده گرفتن و امید داشتن به گذر زمان برای رفع آن قطعا راه‌حل هوشمندانه‌ای نخواهد بود. بهترین گام در برخورد با فوبیا در کودکان، کمک گرفتن از راهنمایی‌ها و مشاوره‌های یک متخصص در این حوزه خواهد بود. در ادامه همراه ما باشید تا ضمن معرفی کامل این اختلال بهترین راه‌حل‌های درمانی آن را به شما ارائه دهیم.

فوبیا یک اختلال از گروه اختلالات اضطرابی است که به شکل ترس شدید از یک شخص، یک شی یا یک موقعیت، در افراد ظاهر می‌شود.

 

دانلود فایل صوتی : فوبیا در کودکان و نحوه درمان آن

فوبیا چیست؟

فوبیا (phobia) یک اختلال از گروه اختلالات اضطرابی است که به شکل ترس شدید از یک شخص، یک شی یا یک موقعیت، در افراد ظاهر می‌شود. بهترین جایی که می‌توان به شکل کاملا رسمی از وجود اختلالات اضطرابی از جمله فوبیا در کودکان آگاهی پیدا کرد، مدرسه است. تفاوتی هم ندارد بهترین مدارس تهران باشد یا مدرسه‌ای با امکانات کم در جنوب تهران؛ اضطراب و فوبیا در فضای مدرسه بهتر از هرجایی خودش را نشان می‌دهد.

 فوبیا در کودکان را می‌توان وضعیتی دانست که منجر به فعال شدن پاسخ جنگ و گریز در بدن شده و به فرد در مورد بروز خطری قریب‌الوقوع هشدار می‌دهد. ذکر این نکته مهم است که احساس خطر موجود در این موقعیت کاملا غیرعقلانی است و هیچ تناسبی با موقعیت ندارد. تفاوت ترس با فوبیا هم دقیقا در همین نقطه آشکار می‌شود؛ احساس ترس با منبع ترس کاملا همخوانی دارد. اما در فوبیا منبع ترس کاملا غیرواقعی و بی‌خطر است. از نشانه‌ها و علائم فوبیا در کودکان می‌توان به فهرستی از موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش ضربان قلب
• تنگی نفس و احساس خفگی
• احساس سرگیجه
• داغ شدن یا احساس گرمای شدید در بدن
• تعریق شدید در بدن
• به خود لرزیدن
• احساس ضعف و سستی در بدن
• جیغ و فریاد و فرار از موقعیت
• اجتناب از روبه‌رو شدن با منبع ترس
• درد یا ناراحتی در قفسه سینه
• ترس از مردن
• ناراحتی معده

برای تشخیص فوبیا در کودکان، چهار مورد از علائم و نشانه‌های بالا را باید به مدت شش ماه در کودک خود مشاهده کنید. این علائم و نشانه‌ها معمولا در برخورد با منبع ترس ظاهر می‌شود.

بیشتر بدانید: کودکان از چه چیزهایی می‌ترسند؟

انواع فوبیا در کودکان

به طور کلی فوبیا در کودکان و بزرگسالان به سه صورت ظاهر می‌شود:

فوبیای خاص

رایج‌ترین شکل فوبیا در کودکان و بزرگسالان فوبیای خاص است. در این نوع فوبیا افراد از یک شخص خاص (مانند: پزشک، دندانپزشک و معلم)، یک حیوان خاص (مثل: مارمولک، سوسک، مار و نهنگ) یا یک مکان خاص (مانند: انباری، کوه و اتاق تاریک) و یا موقعیتی خاص (آسانسور، هواپیما، قطار) دچار ترس و هراس شدید می‌شوند. رد پای ژنتیک را در این نوع فوبیا بیشتر می‌توان مشاهده کرد.

فوبیای اجتماعی

فوبیای اجتماعی در افراد، خود را به شکل ترس شدید از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی نشان می‌دهد. در این مدل از فوبیا افراد به دلیل ترس از قضاوت یا تحقیر و تمسخر توسط دیگران از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی اجتناب می‌کنند. این اجتناب می‌تواند یا در حالت ارائه عملکرد مانند سخنرانی در کلاس یا بازی در نمایش‌های مدرسه صورت گیرد و یا شکل عمومی‌تری به خود گیرد. به عنوان مثال فرد از غذا خوردن یا رفتن به دستشویی در حضور دیگران اجتناب می‌ورزد. به طور کلی افرادی که با اختلال اضطراب اجتماعی یا فوبیای اجتماعی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، از رفتن به مهمانی‌ها یا قرار گرفتن در محافل و مجالس عمومی اجتناب می‌کنند چرا که احساس می‌کنند توسط دیگران زیر ذره‌بین قرار گرفته‌اند و هر لحظه ممکن است با انجام عملی اسباب شرمندگی و خجالت خود را فراهم کنند. این نوع اختلال در آینده عواقب جبران‌ناپذیری را در کار و زندگی شخصی برای افراد به دنبال دارد.

فوبیا از مکان‌های باز

سومین نوع فوبیا در کودکان ترس از قرار گرفتن در مکان‌های باز و عمومی است که به عنوان آگورافوبیا هم شناخته می‌شود. افرادی که گرفتار ترس از مکان‌های باز شده‌اند، از بیرون رفتن یا تنها در خانه ماندن اجتناب می‌کنند. این نوع فوبیا به طور معمول با علائم شدید جسمانی (حملات پنیک) نظیر لرزش بدن، تپش قلب و تنگی تنفس همراه است.

 فوبیا با ترس متفاوت است. احساس ترس با منبع ترس کاملا همخوانی و تناسب دارد. ضمن اینکه به ما کمک می‌کند تا از موقعیتی خطرناک جان سالم به در ببریم؛ اما فوبیا ترس‌های افراط‌گونه و شدیدی است که هیچ تناسب و همخوانی با منبع ترس ندارد و منجر به اختلال و محدودیت در عملکرد ما در بخش‌های متعدد زندگی می‌شود.

 

ریشه فوبیا در کودکان

همان‌طور که گفته شد فوبیا با ترس متفاوت است. احساس ترس با منبع ترس کاملا همخوانی و تناسب دارد. ضمن اینکه به ما کمک می‌کند تا از موقعیتی خطرناک جان سالم به در ببریم. اما فوبیا ترس‌های افراط‌گونه و شدیدی است که هیچ تناسب و همخوانی با منبع ترس ندارد. به علاوه اینکه منجر به اختلال و محدودیت در عملکرد ما در بخش‌های متعدد زندگی می‌شود. ریشه فوبیا را باید در کودکی جست‌وجو کرد. عوامل زیر می‌تواند از مهم‌ترین دلایل بروز فوبیا در کودکان باشد:

بیشتر بدانید: بررسی مسئله حیاتی خودزنی در نوجوانان امروزی

عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی

ژنتیک عاملی تاثیرگذار در بروز انواع اختلالات اضطرابی از جمله فوبیاست. والدین همان‌طور که می‌توانند رنگ مو، رنگ چشم، پرخاشگری و یا حس همدلی را به کودکان خود منتقل کنند، قادر هستند، احساس ترس را نیز در کودکان خود به ارث بگذارند. بنابراین در بسیاری از اشکال فوبیا می‌توان ردپای ژنتیک را مشاهده کرد. در کنار ژنتیک عوامل بیولوژیکی هم در بروز احساس ترس و هراس شدید عاملی تاثیرگذار هستند. به عنوان مثال تغییر در سطوح انتقال‌دهنده‌های عصبی نظیر دوپامین و سروتونین می‌تواند نقشی پررنگ در ایجاد احساس اضطراب و هراس شدید در افراد دارند.

عوامل خانوادگی

اولین بار روان‌شناسی به نام بندورا اهمیت یادگیری مشاهده‌ای را برای همگان آشکار ساخت. بندورا معتقد بود مشاهده رفتار دیگران سهم بزرگی در یادگیری افراد دارد؛ بنابراین می‌توان ترس و هراس شدید کودکان از منابع ترس غیرواقعی را الگوگیری از رفتار والدینی دانست که با رفتارهای اضطرابی خود این ترس را به کودکان آموزش می‌دهند.

عوامل محیطی

در کنار عوامل ژنتیکی و زیستی عوامل محیطی نظیر بروز یک رویداد آسیب‌زا می‌تواند منجر به فوبیا در کودکان شود. به عنوان مثال افتادن در استخر می‌تواند برای کودکانی که از نظر ژنتیکی مستعد اضطراب و ترس هستند، تبدیل به فوبیای آب شود. یا اولین روز رفتن به مدرسه ابتدایی برای کودکانی که هنوز در حال دست‌وپنجه نرم کردن با اضطراب جدایی هستند، می‌تواند تبدیل به فوبیای اجتماعی شود.

درمان فوبیا در کودکان

همان‌طور که ذکر شد، فوبیا ریشه در کودکی دارد. بنابراین می‌توان با تشخیص به موقع علائم فوبیا در کودکان به درمان این اختلال امید بیشتری داشت. از جمله فاکتورهای مهم در درمان فوبیا در کودکان باید به موارد زیر اشاره کرد:

• سن کودک
• مدت و شدت فوبیا در کودکان
• میزان اختلال در عملکرد
• عامل ایجادکننده فوبیا در افراد

با توجه به فاکتورهای بالا می‌توان یکی از روش‌های درمانی زیر را برای مقابله با فوبیا در کودکان مورد استفاده قرار داد:

درمان شناختی-رفتاری

این نوع روش درمانی با تمرکز با افکار منفی و ناکارآمد کودکان تلاش می‌کند تا بینشی صحیح در کودکان نسبت به موقعیت‌های اضطراب‌برانگیز به وجود آورد. در این مدل درمانی اعتقاد بر این است که این افکار ناکارآمد و ناسالم هستند که منجر به بروز احساسات و هیجانات ناخوشایند و رفتارهای ناکارآمد و غیرمنطقی در افراد می‌شوند؛ بنابراین می‌توان با شناسایی این افکار و اصلاح آن‌ها، افراد را از چرخه معیوب اضطراب و فوبیا خارج کرد. قابل ذکر است که تمام اقدامات درمانی در این روش متمرکز بر بازی، نمایش و قصه‌گویی خواهد بود.

درمان رفتاری

در روش‌های درمان رفتاری، تلاش می‌شود تا با تکیه کردن بر رفتارهای ناسالم و تغییر آن‌ها به رفتارهای سالم و کارآمد، اضطراب و فوبیا در کودکان را درمان کرد. در این مدل درمانی ابتدا منبع ترس و میزان ترس کودک شناسایی می‌شود. سپس تلاش می‌شود تا با کمک تکنیک‌های رفتاری، پاسخ ترس در کودکان خاموش شود. این روش به مواجهه تدریجی یا حساسیت‌زدایی منظم هم معروف است. به عبارتی کودک با منبع ترس خود به صورت کاملا تدریجی و پلکانی مواجهه می‌شود تا جایی که می‌تواند به طور کامل با منبع ترس خود روبه‌رو شده و هیج احساس ترس و هراسی را تجربه نکند.

درمان خانوادگی

درمان فوبیا در کودکان با تمرکز روی بافت خانواده تاثیرات به مراتب چشمگیرتری دارد. در این مدل درمانی درمانگر با فراهم کردن جلسات درمانی با اعضای خانواده و مشاهده الگوهای رفتاری آن‌ها تلاش می‌کند تا اعضای خانواده از جمله پدر و مادر نسبت به الگوهای ناسازگار رفتاری خود بینش پیدا کرده و در جهت اصلاح این الگوها اقدام نمایند. از جمله اقدامات اثربخش والدین در درمان فوبیا در کودکان باید به فهرستی از موارد زیر اشاره کرد:

• احساس پذیرش نسبت به کودک
• به رسمیت شناخت احساس ترس و اضطراب کودک
• عدم مسخره کردن و یا شماتت کردن کودک
• جلوگیری از کوچک جلوه دادن ترس‌های کودک
• عدم اجبار در روبه‌رو کردن کودک با منبع ترسش
• عدم تهدید کودک
• عدم انتقال ترس‌ها به کودکان
• آموزش شجاعت به کودک
• دامن نزدن به ترس‌های کودک
• استفاده از قصه‌گویی و داستان‌سرایی
• عدم مواجهه یکباره کودک با ترس‌ها

این نکته قابل ذکر است که والدین بزرگ‌ترین الگوی کودک در برخورد با موقعیت‌های مختلف هستند؛ بنابراین والدین می‌توانند با بروز رفتارهای شجاعانه در مواجهه با موقعیت‌های اضطراب‌برانگیز، تبدیل به الگویی کارآمد و مناسب برای درمان فوبیا در کودکان شوند.

درمان دارویی

در مواردی که عامل بیولوژیکی و ژنتیکی در میان مجموعه عوامل به‌وجودآورنده فوبیا در کودکان سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است، درمان دارویی خط اول درمان خواهد بود. در این روش درمانی روانپزشک با توجه به علائم و نشانه‌های جسمانی فوبیا در کودکان اقدام به تجویز دارو می‌کند. مصرف دارو در کنار درمان‌های شناختی رفتاری می‌تواند بهترین نتیجه را در درمان فوبیا به ارمغان آورد.

بیشتر بدانید: اختلال شخصیت نمایشی در کودکان و نوجوانان

جمع‌بندی

ترس‌ها بخش طبیعی و اجتناب‌ناپذیر زندگی هستند که با وجود خود ضمن معنا بخشیدن به عملکردمان، اسباب نجات و بقای ما را فراهم می‌کنند. به میزانی که ترس‌ها در زندگی لازم و اثربخش هستند، به همان میزان فوبیا می‌تواند زیان‌آور و متلاشی‌کننده روح و روان باشد. بنابراین تشخیص به هنگام فوبیا در کودکان و انجام اقدامات موثر در جهت درمان این اختلال می‌تواند از بروز بسیاری از آسیب‌ها و خطرات در بزرگسالی جلوگیری نماید. ما در این مقاله تلاش کردیم تا با شرح مفصلی از اختلال فوبیا در کودکان ضمن ایجاد بینش و نگرش صحیح در والدین، آن‌ها را در انجام اقدامات درمانی در مواجهه با این اختلال همراهی کنیم. شما نیز اگر در باب فوبیا در کودکان تجربه‌ای دارید، در کامنت‌ها برای ما بنویسید.