تفاوت دانش‌آموزان معلول جسمی_حرکتی، فراگیران مرزی و کودکان استثنایی

از دست دادن‌ها و غیرعادی بودن‌های قسمتی از بدن چه به لحاظ فیزیولوژیکی و چه از نظر ذهنی، با کاهش توانایی در انجام فعالیت‌های روزمره و به‌طور کلی عملکرد بدن، بروز می‌کند. امروزه متجاوز از چهارصد میلیون کودک و فرد استثنایی در سراسر جهان زندگی می‌کنند که به دلیل نقص‌های جسمی و ذهنی، نمی‌توانند فعالیت‌های روزمره خود را به نحو مطلوب انجام دهند. این گروه در مقایسه با اکثریت، جامعه کوچکتری را تشکیل می‌دهند و به دلیل تفاوت‌های‌شان، نیاز به توجه و مراقبت بیشتری دارند. کودکان معلول که بر اثر ضایعات جسمی و روانی ناشی از توارث، حوادث و بیماری‌ها دچار اختلال شده‌اند و کارایی عمومی بدن‌شان با محدودیت‌هایی روبرو می‌شود، در سازگاری با محیط نیز دچار مشکلات زیادی می‌شوند. به‌‌طور کلی در دسته‌بندی معلولیت‌ها، سه گروه عمده داریم و هر گروه نیز زیرشاخه‌هایی دارد. گروه اول معلولان جسمی_حرکتی هستند که اغلب بهره هوشی مرزی یا پایین‌تر از مرز ندارند ولی در اندام‌های خود به نقیصه‌ای دچار هستند. گروه دوم در اثر انتقال ژن‌های معیوب و برخی دلایل دیگر، بهره هوشی کمی دارند و اغلب از اختلالات دیگری نیز رنج می‌برند و گروه سوم کودکانی هستند که هوش پایین‌تر از متوسط دارند و در یادگیری کندتر از همسالان خود عمل می‌کنند. به این گروه فراگیران مرزی یا کودکان دیرآموز می‌گویند. با این مقدمه کوتاه، اگر در خصوص شناخت معلولیت‌ها، تمایل به کسب آگاهی بیشتر دارید، این نوشتار را تا انتها بخوانید.

 دانش‌آموزان دیرآموز و استثنایی چه تفاوت‌هایی دارند؟

همان‌طور که اشاره شد، تفاوت اصلی در میزان یادگیری این کودکان است. فراموش نکنیم که هر دو گروه، کودک هستند و متمایز بودن‌شان نباید دلیلی برای طرد کردن و جداسازی آنها شود. این کودکان به دلیل محدودیت‌هایی که در یادگیری دارند، به تجهیزات و تسهیلات بیشتری در امر آموزش نیازمند هستند. در جهت رفع نیاز این دسته از کودکان، برخی مراکز و مدارس آموزشی در سطح کلان‌شهرها مشغول به فعالیت هستند. با مراجعه به صفحه بهترین مدارس تهران در سایت تیزلند می‌توانید با فعالیت‌های این مدارس بیشتر آشنا شوید.

کودکان دیرآموز یا همان کودکان مرزی، در مقایسه با همسالان خود، بهره هوشی کمتری دارند و یادگیری مباحث آموزشی در آنها روند کندتری دارد. درواقع، یادگیری آنها از حد معمول و استانداردهای لازم، پایین ‌تر است. نیاز آنها به روش‌های خاص آموزشی ناشی از عدم توانمندی‌شان برای سازگاری با محیط است. این کودکان توانایی یادگیری مهارت‌های تحصیلی را دارند؛ اما میزان و عمق یادگیری‌شان، کمتر است. عملکرد هوش این کودکان بالاتر از کودکان عقب‌مانده‌ ذهنی در گروه کودکان استثنایی است. گاهی اوقات رفتار والدین و توقعات فراواقعی آنها در کودکان دیرآموز ایجاد استرس و تنش مضاعف می‌کند و همین مسئله، روند یادگیری‌شان را بیشتر کاهش می‌دهد چرا که به‌راحتی نمی‌توانند توانایی‌های خود را با انتظارات اطرافیان تطابق دهند. بهره هوشی این کودکان اغلب بین ۸۴_۷۰ است و تقریبا علاقه‌ای به انجام کارهای فکری ندارند. با اینکه به اختلالات یادگیری دچار هستند؛ اما ممکن است در برخی مهارت‌ها عملکرد بسیار خوبی داشته باشند. اغلب این کودکان نوعی کندی حسی_ حرکتی دارند و به‌دلیل بدکاری سیستم اعصاب مرکزی، در انجام کارهای ظریف و دقیق با مشکل بیشتری مواجه می‌شوند. عوامل ژنتیکی، دلایل فیزیولوژیکی و عوامل آموزشی منجر به دیرآموزی این کودکان می‌شود. درواقع کودکان دیرآموز نه بی‌استعداد هستند و نه کند ذهن فقط روند یادگیری در آنها سرعت کمتری دارد.

در مقایسه با این کودکان، کودکان استثنایی بهره هوشی کمتری دارند (بهره هوشی کمتر از ۷۰). از آنجا که رشد فکری کاملی ندارند، نمی‌توانند روی حرکات و رفتارهای‌ خود کنترل داشته باشند. کودکان استثنایی از نظر سزح توان ذهنی به چهار گروه خفیف، متوسط، شدید و عمیق تقسیم می‌شوند. گروه شدید و عمیق که اغلب به‌دلیل اختلالات ژنتیکی و کروموزومی تفاوت ظاهری بیشتری با کودکان معمولی دارند، در انجام کارهای روزمره نیاز به حمایت اطرافیان دارند. به دلیل بهره هوشی پایین‌تر از حد متوسط، در درک امور مربوط به زندگی و کسب مهارت‌های لازم برای انجام کارهای خود، با تاخیر زیادی مواجه هستند. برخی از این کودکان به سندرم‌های خاص مثل میکروسفالی و هیدروسفالی دچار هستند. در موارد خفیف و متوسط، پردازش حسی و تفسیر و سازماندهی اطلاعاتی که از محیط دریافت می‌‌کنند، در آنها به خوبی انجام نمی‌شود. عدم هماهنگی دو طرف بدن، ناتوانی و ضعف در انجام حرکات ظریف فیزیکی، مشکلات مربوط به بینایی و مشکلات گفتاری در میان کودکان استثنایی بیشتر رواج دارد.

ویژگی‌های مدارس فراگیران مرزی

کودکان دیرآموز و فراگیران مرزی آموزش‌پذیرند و مشکل ذهنی خاصی ندارند فقط سرعت یادگیری در آنها پایین‌تر از حد نرپال است؛ لذا لازم است که مربیان و والدین این کودکان با راه‌های کمک به تحصیل دانش‌آموزان مرزی در مدرسه و خانه آشنا باشند. در صورت تمرکز روی فرایند یکپارچه ‌سازی کودکان، لازم است که نکات آموزشی و نحوه انتقال آنها به کودک فراگیر مرزی، بیشتر مورد توجه قرار گیرد. برای جداسازی در جهت ارائه خدمات بیشتر لازم است که مدارس آنها از حیث خدمات و برنامه‌ریزی‌های آموزشی مجهز به کادر آموزشی متخصص باشند و حتی از تسهیلات ویژه برای ارائه خدمات پزشکی نیز برخوردار باشند. فراگیران مرزی با کمی شکیبایی توجه بیشتر مربیان، می‌توانند سال‌های آموزش را به خوبی پشت‌سر بگذارند و در سنین بزرگسالی زندگی مستقلی داشته باشند.

در فرایند تعلیم و تربیت این کودکان، لازم است که مفاهیم به‌صورت عینی و ملموس آموزش داده شود. آموزش‌ها تا جای ممکن ساده شوند. تکرار در مطالب آموزشی و تمرین بیشتر کمک به یادگیری آنها می‌‌کند. مربیان فراگیران مرزی نباید بیش از حد توان این کودکان به آنها مسئولیت بدهند. برای تدریس ریاضی از ریتم و موسیقی بهره ببرند. با در نظر داشتن تفاوت‌ها، تشویق را فراموش نکنند. در مواقع مورد نیاز، آموزش‌ها به‌صورت انفرادی ارائه شود. بازی درمانی در کلاس‌های درس می‌تواند در آموزش مفاهیم انتزاعی بسیار کاربردی باشد.  

معلمان و مربیان مدارس فراگیران مرزی از میان افراد خبره و آموزش دیده انتخاب شوند. برخورداری از کادر مشاوره و کادر درمانی برای مشکلاتی نظیر گفتار درمانی و مشاوره‌های لازم با والدین در این مدارس ضرورت دارد. همراهی موازی خانواده و کادر مدرسه در اجرای روش‌های آموزشی ترمیمی برای جبران محدودیت‌های یادگیری، ضرورت دارد. به یاد داشته باشیم که  رفتارهای سرزنش‌گرانه و مقایسه آنها با سایر کودکان باعث تخریب عزت نفس کودکان می‌شود.

ویژگی‌های مدارس کودکان استثنایی

به منظور شکوفایی حداکثر توانایی‌های ذهنی کودکان استثنایی، لازم است که فرصت‌ها و امکانات آموزشی برای آنها در نظر گرفته شود. آموزش کودکان استثنایی دشواری‌های خاص خود را دارد. گروهی از این کودکان آموزش‌پذیرند و می‌توانند با آموزش‌های عمومی، بسیاری از مهارت‌ها را بیاموزند. در مدارس استثنایی برای کودکانی که ناتوانی‌های ذهنی و جسمی دارند، پس از طی مراحل سنجش، وضعیت هوشی، حرکتی، بینایی، شنوایی، گفتاری و طیف اوتیسم در کودک بررسی شده و با توجه به نتایج به‌دست آمده، مراحل ثبت‌نام انجام می‌شود. این مدارس، کادر مجرب و آموزش دیده‌ای در زمینه‌های روانشناسی و مهارت‌های موردنیاز برای برخورد با کودکان استثنایی را دارند. نیروهای متخصص، امکانات خاص آموزشی و استفاده از ابزارهای ویژه آموزشی در اولویت برنامه‌های این مدارس است.

گروه دیگر از کودکان استثنایی، تربیت‌پذیرند و معمولا در موسسات و سازمان‌های غیرآموزشی، نگهداری می‌شوند. تعلیم و تربیت در مورد این دسته از کودکان استثنایی، معنای ویژه‌ای دارد. متاسفانه این کودکان توانایی لازم برای اداره یک زندگی مستقل را دارا نیستند و به‌طور مداوم نیاز به حمایت اطرافیان دارند. در موسسات شبانه‌روزی به این کودکان فراگیری امور شخصی و رفتار متناسب داشتن با افراد دیگر آموزش داده می‌شود و تمرکز اصلی مربیان روی اصلاح رفتارهای اجتماعی کودکان است.

ویژگی‌های مدارس ویژه معلولان جسمی و حرکتی

بدون شک فضای آموزشی مدارس عادی، بستر مناسبی برای پذیرش کودکان دارای معلولیت جسمی را ندارند. این امر نیاز به سیاست‌گذاری‌های کلان دارد و متاسفانه کشور ما از زیرساخت‌های لازم برای این مهم، برخوردار نیست. به‌هرروی، گزینه مناسب برای تحصیل کودکان با معلولیت جسمی و حرکتی، حضور در مدارس خاص و استثنایی است. انتخاب فضای مناسب برای آموزش کودکان معلول بر اساس نوع محدودیت آنها، اهمیت زیادی دارد. انتخاب نادرست می‌تواند به آسیب‌های بیشتر و دوری از محیط آموزشی منجر شود. کودکان معلول حرکتی و جسمی نیاز به مدارس ویژه‌ای دارند و همچنان بسیاری از شهرستان‌های کشورمان به این امکانات مجهز نیستند. کمبود امکانات خانواده‌ها را با مشکلات زیادی مواجه نموده است. حتی بسیاری از مدارس ویژه این کودکان نیز، از استانداردهای لازم در جهت مناسب‌سازی فضای آموزشی، برخوردار نیستند.

مدارس کودکان معلول جسمی و حرکتی باید مجهز به رمپ و آسانسور باشد. کلاس‌ها و سرویس بهداشتی باید دسترسی‌پذیر باشند یا دست‌کم از دستیار برای کمک‌رسانی برخوردار باشند. استفاده از ابزارهای کمکی مانند سمعک، فایل‌های صوتی آموزشی، نسخه‌های بریل و بسیاری موارد دیگر بسته به نیاز کودک، ضرورت دارد.

 علاوه بر مناسب‌سازی فضا، لازم است که کادر آموزشی از معلمان آموزش‌دیده با مهارت‌های لازم برای تدریس به کودکان معلول، برخوردار باشد. مربیان و خانواده‌ها نیاز به آموزش‌های لازم روانشناختی دارند. تسهیل شرایط تحصیل موجب بهبود عملکرد کودکان معلول و جلوگیری از منزوی شدن آنها می‌شود.

و سخن آخر

معلولیت جسمی و مشکلات و اختلالات ذهنی کودکان، نباید منجر به حاشیه‌ رفتن کودکان استثنایی شود. دسترسی به محیط آموزشی استاندارد و برخورداری از شرایط متناسب با نیاز کودکان، حق بدیهی آنهاست. کودکان دیرآموز، کند ذهن و معلول جسمی، نباید به مدارس عادی با حداقل امکانات ویژه آموزشی ارجاع داده شوند. ضرورت حضور نیروی متخصص و استفاده از امکانات مناسب، امری‌ست که توسط مسئولین مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد. قوت و غنای فرهنگی هر جامعه‌ای، به تقویت زیرساخت‌های آموزشی و پرورشی وابسته است.

علاوه بر ابزارهای ویژه آموزشی و کادر آموزشی مجرب، لازم است که این مدارس مجهز به کاردرمانگر، گفتار درمانگر، فیزیوتراپ. ارتوپد فنی، بینایی سنج و شنوایی سنج باشند. ناتوانایی‌های جسمی و ذهنی کودکان نباید موجب طردشدگی آنها شود. مسلم است که قرار گرفتن این کودکان در کنار هم‌نوعان خود، حس امنیت و راحتی بیشتری به آنها می‌دهد. درک شرایط آنها و تلاش برای برخورداری‌شان از امکانات مناسب آموزشی، بر عهده نهادهای آموزشی کشور است.